Projekt w Programie MNISW DIALOG (2016-2018)

Doskonałość naukowa: konkurencyjność, mierzalność, umiędzynarodowienie (od badań empirycznych do reform szkolnictwa wyższego)  (EXCELLENCE)

Zmiany dotyczące zrozumienia istoty „doskonałości naukowej” w Polsce w globalnym kontekście rosnącej konkurencyjności w nauce zadecydują o miejscu naszego kraju w światowym obiegu finansowania i prestiżu, o miejscach uczelni w globalnych rankingach i o poziomie międzynarodowego uznania dla polskich naukowców.

Niezbędna jest paradygmatyczna zmiana w myśleniu o tym, na czym polega uprawianie nauki (i tym samym research excellence) w nowych warunkach, które w świecie rozwiniętym stają się coraz bardziej do siebie podobne, zestandaryzowane i mierzalne. Uczestnictwo Polski w wyścigu o „doskonałość naukową” musi być oparte na jej powszechnym zrozumieniu przez kadrę akademicką, połączonym z zerwaniem z tradycyjnymi mitami organizującymi myślenie o roli badań naukowych, sposobach ich finansowania, publikowaniu ich wyników i ocenianiu ich efektów, w tym efektów społecznych i ekonomicznych. Ostatnie reformy starają się z tymi mitami zrywać, niestety najczęściej nieskutecznie.

Potrzeba pogłębionego zrozumienie „doskonałości naukowej” – zrewidowanego wobec ujęć pochodzących sprzed wprowadzanych sukcesywnie w Polsce reform – wychodzi jednak poza kadrę akademicką i obejmuje również kadrę zarządzającą instytucjami szkolnictwa wyższego (zespoły rektorskie i dziekańskie), członków ciał, organów i rad (przedstawicielskich i nieformalnych) zajmujących się szkolnictwem wyższym oraz decydentów w obszarze szkolnictwa wyższego, w tym MNISW.

Sposoby rozumienia „doskonałości akademickiej” w najbliższych latach zadecydują o tym, czy naukę uprawianą w Polsce uda się utrzymać w centrum nauki uprawianej w Europie, czy też – w oparciu o system międzynarodowych mierników – będzie się ona stopniowo przenosić na europejskie peryferia. Sposoby te zadecydują o tym, czy polskie instytucje utrzymają się w ostatniej setce rankingu szanghajskiego (ARWU) i czy polscy naukowcy zwiększą swoje szanse na uzyskanie środków na badania z Europejskiej Rady ds. Nauki (ERC).

Punktem wyjścia projektu jest zatem założenie, że polski system wymaga przemyślanych zmian, które są możliwe do przyjęcia tylko w przypadku szerokiej akceptacji – przez wymienionych wyżej interesariuszy, z kadrą akademicką na pierwszym miejscu – stojących za zmianami argumentów. Reformy muszą być zrozumiane, nawet jeśli nie muszą być lubiane: „doskonałość akademicka” znajduje się obecnie w samym centrum debat o przyszłości szkolnictwa wyższego w Europie. Zakładamy, że przecina ona w poprzek zaproponowane 10 obszarów zmian, a tym samym biegnie w poprzek proponowanych 10 raportów i 10 debat akademickich.  To ona stanowić będzie spoiwo prezentowanych w debatach rozwiązań w obszarze reform szkolnictwa wyższego.

Proponowany projekt odwołuje się do potrzeby innowacyjnej wymiany wiedzy, płynnego przechodzenia od wiedzy naukowej do jej konsekwencji dla polityki publicznej i kształtu reform. Ponadto stara się w okresie dwóch lat zbudować silną platformę współpracy dla osób zainteresowanych z jednej strony dialogiem na temat reform, a z drugiej wdrażaniem ich poszczególnych elementów – na poziomie jednostek naukowych, instytucji czy na poziomie krajowym. Nasze badania empiryczne pokazują,  że kierunek poprzedniego etapu reform (2009-2011) został w dużej mierze zakwestionowany przez kadrę akademicką, a ich potężny potencjał transformacyjny został zahamowany właśnie z powodu braku dialogu między „reformowanymi” i „reformującymi”.

Cele reformy – i argumentacja na ich rzecz – nie zostały poddane dyskusji opartej na danych empirycznych, zwłaszcza międzynarodowych danych porównawczych, a świadomość niezbędnych przyszłych innowacji w obszarze zarządzania i finansowania nauki i szkolnictwa wyższego nie zwiększyła się w ostatnich latach w istotny sposób.

Dlatego proponowany projekt koncentruje się na wzmacnianiu świadomość wagi dokonywanych wyborów (i ich konsekwencji w ramach dostępnych opcji) w procesie reformowania szkolnictwa wyższego. Projekt stawia sobie za cel promowanie wyższego poziomu debaty publicznej, w tym debaty akademickiej, oraz jej częściowe oparcie na dowodach – tym samym wzmocnienie modelu evidence-based policy w miejsce dominującego modelu silnych, ale nieugruntowanych indywidualnych przekonań różnych interesariuszy szkolnictwa wyższego.

W ramach rewizji dominującego w Polsce ujęcia „doskonałości naukowej” proponujemy pogłębioną analizę i szeroką akademicką debatę na temat wymienionych w Programie „Dialog” obszarów:  umiędzynarodowienia polskiej nauki i zwiększenia rozpoznawalności jej osiągnięć;  kształtowania i wdrażania mechanizmów ewaluacyjnych inicjujących proces zmian projakościowych; wypracowywania koncepcji rozwoju kadry akademickiej; oraz identyfikowania bodźców (i mierników) rozwoju polskiej nauki.  Zarazem proponujemy wzmacnianie pozytywnego odbioru społecznego polskiej nauki, która poprzez nasze działania, a zwłaszcza debaty akademickie, pokaże chęć przemyślenia swojej przyszłości w kontekście wpływu skomplikowanych czynników wewnętrznych i zewnętrznych (wobec instytucji) oraz czynników krajowych i międzynarodowych.

Wybrane w projekcie obszary badań to:

(1) wzmocnienie umiędzynarodowienia badań naukowych i widzialności polskiej nauki w świecie;

(2) wzmocnienie optymalnego modelu kariery akademickiej, modelu rozwoju młodej kadry naukowej i atrakcyjności profesji akademickiej;

(3) wzmocnienie indywidualnej produktywności naukowej i konsekwencje rosnącej stratyfikacji społecznej w nauce;

(4) wzmocnienie efektywności i produktywności szkół wyższych;

(5) stopniowe różnicowanie systemu szkolnictwa wyższego i jego konsekwencje dla finansowania zespołów badawczych, jednostek podstawowych i instytucji akademickich;

(6) wzmocnione zarządzanie szkolnictwem wyższym, jego przejrzysty ustrój  i autonomia instytucji akademickich;

(7) wzmocnienie przejrzystości procedur ewaluacji jednostek podstawowych i instytucji;

(8) wzmocnienie przejrzystości procedur ewaluacji czasopism, współczynniki wpływu i listy czasopism;

(9) wypracowanie obiektywnych procedur stopniowego wyłaniania wiodących jednostek naukowych, centrów doskonałości i instytucji flagowych (badawczych);

(10) wypracowanie stanowiska wobec globalnych rankingów uniwersytetów oraz długoterminowa strategia wzmacniania w nich pozycji polskich uczelni.

Na najogólniejszym poziomie uważamy, że uczelnie są dziś zbyt hermetycznie oddzielone od świata zewnętrznego i skutecznie opierają się zmianom technologicznym, kulturowym i ekonomicznym, które doprowadzają do głębokich przekształceń sposobów funkcjonowania uczelni na świecie. Polscy naukowcy, co pokazują dostępne dane empiryczne, są zbyt słabo zintegrowani z międzynarodową wspólnotą naukową z tych samych powodów, dla których uczelnie są zbyt słabo zintegrowane ze swoim krajowym otoczeniem społeczno-gospodarczym i z otoczeniem międzynarodowym. Do powodów tych należą m.in. zbyt niski poziom konkurencji prowadzący do stagnacji we wszystkich trzech głównych misjach (kształcenie, badania naukowe i tzw. trzecia misja – otwarcie na otoczenie); przeregulowanie i  zbiurokratyzowanie uczelni oraz przerost sprawozdawczości opartej na kryteriach ilościowych; nadmierna rola organów kolegialnych w połączeniu z brakiem silnego ładu zarządczego; oraz zbyt niski poziom publicznego i prywatnego finansowania. Kombinacja tych czynników powoduje stagnację systemu szkolnictwa wyższego i nauki akademickiej z międzynarodowej perspektywy porównawczej, w tym z perspektywy międzynarodowych rankingów, kluczowych dla obrazu polskiego systemu w świecie. Do osłabienia tak diagnozowanej krajowej i międzynarodowej hermetyczności uczelni mają się przyczynić: odbiurokratyzowanie uczelni, wzmocnienie mechanizmów konkurencji,  zdefiniowanie różnej roli trzech głównych misji w różnych typach uczelni, powiązanej z mechanizmami finansowania i kształtem kariery akademickiej, wzmocnienie autonomii uczelni i zespołów rektorskich wewnątrz uczelni oraz stopniowy wzrost publicznych i prywatnych nakładów.

Uogólniony efekt projektu to stopniowe budzenie świadomości kadry akademickiej, kadry zarządczej instytucji akademickiej oraz decydentów w obszarze szkolnictwa wyższego, iż Polska nauka akademicka i polskie szkolnictwo wyższe funkcjonują w globalnym systemie, który jest poddawany silnym presjom wewnętrznym i zewnętrznym i nowym, skomplikowanym i wielopoziomowym mechanizmom – powodującym trwałe zmiany w ich funkcjonowaniu.

Projekt zakłada wyjście poza niezbędne dzisiaj, wąskie debaty skoncentrowane na zmianach w prawie o szkolnictwie wyższym – w stronę zaangażowanych debat akademickich wokół szerszych problemów, których uświadomienie sobie ma spowodować rosnący poziom zainteresowania reformami szkolnictwa wyższego  oraz kierunkami koniecznych do przeprowadzenia w najbliższych latach zmian systemowych. Służy temu odideologizowanie debaty publicznej, w tym debaty akademickiej, oparcie jej na wynikach badań i zaproponowane przez Zespół przejście od potężnych danych empirycznych w proponowanych obszarach – do konkretnych propozycji zmian (i ich opcji) formułowanych na potrzeby rozbudowanej debaty akademickiej.

Cztery poziomy pracy Zespołu w 10 wybranych obszarach to:

• poziom porównawczego międzynarodowego kontekstu dla zebranych w ostatnich latach polskich i międzynarodowych danych, wielokrotnie wstępnie analizowanych w specjalistycznych publikacjach naukowych;
• poziom konceptualizacji praktycznych implikacji dla rożnych kierunków zmian w polskim szkolnictwie wyższym – i wniosków dla różnych opcji reform (oraz powstanie szczegółowych raportów)
• poziom rozbudowanych debat wewnątrzakademickich w ramach cyklu szczegółowych konferencji prowadzonych wokół wszystkich wybranych obszarów;
• poziom podsumowania: publikacja zamykająca projekt i prezentująca wnioski dla reform płynące z raportów oraz duża konferencja syntetycznie podsumowująca cykl debat i konferencji szczegółowych.

Skład zespołu:

Prof. dr hab. Marek Kwiek, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Dr hab. Joanna Wolszczak-Derlacz, prof. PG, Politechnika Gdańska

Dr hab. Dominik Antonowicz, Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Dr hab. Emanuel Kulczycki, prof. UAM, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Dr Krystian Szadkowski, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Dr Wojciech Roszka, Uniwersytet Ekonomiczny