SONATINA 2 – 2018-2021 – projekt badawczy finansowany przez Narodowe Centrum Nauki (nr 2018/28/C/HS5/00104).

Kierownik Projektu: dr Krzysztof Czarnecki

Celem projektu jest zbadanie, jak polityka i ideologia wpływają na przyjęcie w danym państwie określonych rozwiązań w zakresie pomocy materialnej dla studentów i czesnego. Zagadnienie to jest ważne, ponieważ sposób finansowania studiów wpływa na efekty kształcenia na poziomie wyższym. Warto więc dowiedzieć się, jaki kontekst polityczny sprzyja wprowadzaniu rozwiązań korzystnych dla studentów, społeczeństwa i gospodarki. Badania dotyczą także tego, w jaki sposób różne instrumenty finansowania studiów wpływają na aktywność studentów na rynku pracy w czasie trwania roku akademickiego. Jeżeli studenci pracują zbyt wiele, to może mieć to szkodliwy wpływ ich wyniki w nauce i rozwój umiejętności, ważny z punktu widzenia wzrostu konkurencyjności gospodarki danego kraju. W projekcie kwestie te analizowane są z perspektywy porównawczej polityki społecznej. Analizowane są systemy finansowania studiów w ponad 20 krajach OECD, istniejące w latach 2006-2018. Badania wykorzystują przede wszystkim metody ilościowe. Będą one służyły do porównywania wartości wskaźników utworzonych specjalnie na potrzeby projektu. Pozwolą też porównać sytuację w różnych krajach i zachodzące w nich zmiany.

Polityka w zakresie pomocy materialnej i opłat za studia, zwana także polityką finansowania studiów, determinuje kto i w jakim stopniu pokrywa koszty studiowania związane z czesnym i kosztami życia. Ciężar tych kosztów może być łagodzony przez różne instrumenty pomocy materialnej, do których zaliczyć można: a) bezpośrednie wsparcie studentów poprzez pomoc zwrotną (kredyty studenckie) lub bezzwrotną (np. stypendia, pomoc rzeczowa w postaci dotacje do akademików); b) pośrednie wsparcie studentów poprzez ulgi podatkowe lub świadczenia pieniężne dla ich rodzin. Wszystkie te instrumenty, wraz z czesnym, składają się na system finansowania studiów.

W projekcie wykorzystane zostaną nowe, oryginalne dane, zebrane na Swedish Institute for Social Research (SOFI). Co ważne, dane te nie były wcześniej wykorzystywane w żadnych badaniach. Uzyskanie do nich dostępu przez Kierownika Projektu w czasie jego pobytu badawczego na SOFI pozwoli na przeprowadzenie trzech powiązanych ze sobą badań, przy czym trzecie z nich będzie oparte także na danych ankietowych European Labour Force Survey. Celem tych badań jest, kolejno:

1) wyjaśnienie, w jaki sposób polityka determinuje systemy finansowania studiów w rozwiniętych demokracjach;

2) wyjaśnienie, dlaczego kraje Europy Środkowo-Wschodniej wprowadziły po 1989 różne systemy finansowania studiów;

3) zbadanie wpływu tych systemów, jak i poszczególnych jego instrumentów, na zaangażowanie studentów w pracę zarobkową w czasie trwania roku akademickiego.

Wspomniane dane pozwolą na stworzenie oryginalnych ram teoretycznych służących do analizy systemów pomocy materialnej i opłat za studia z perspektywy obywatelstwa społecznego (social rights/citizenship approach), często stosowanego w badaniach naukowych w obszarze polityki społecznej. Pozwala ona analizować kto jest uprawiony do otrzymywania danych świadczeń pieniężnych, z jakimi warunkami się to wiąże i jak hojne są to świadczenia. Z perspektywy tej wyłaniają się następujące ogólne pytania badawcze: Kto, w jakim stopniu i dlaczego pokrywa koszty studiowania w poszczególnych krajach? Czy jest to państwo, czy są to rodziny studentów, czy też sami studenci dzięki bieżącemu lub przyszłemu zatrudnieniu?  W literaturze na ten temat często pojawia się opinia, że w ciągu ostatnich lat ciężar finansowania studiów został w większości krajów częściowo przerzucony z państwa na studentów i ich rodziny. To z kolei może prowadzić do większego zaangażowania studentów w pracę zarobkową. W związku z wcześniejszą niedostępnością odpowiednich danych pozwalających jednoznacznie rozstrzygnąć te kwestie, warto przyjrzeć się im ponownie i zastanowić nad przyczynami i konsekwencjami zachodzących zmian.

Poszczególne formy pomocy materialnej dostępne są w niektórych krajach jedynie dla studentów z rodzin o niskich dochodach, podczas gdy w innych świadczenia te mają charakter powszechny – ma do nich dostęp każda studiująca osoba. W kontekście tym pojawia się więc kolejne ważne pytanie badawcze, dotyczące redystrybucji: kto traci, a kto zyskuje na danym systemie pomocy materialnej i opłat za studia? Innymi słowy, w jakim stopniu uprawnienia do świadczeń i konieczność płacenia czesnego zależne są od sytuacji materialnej gospodarstw domowych? Pytania te są ważne z punktu widzenia wpływu systemu finansowania studiów na nierówności dochodowe. W celu odpowiedzenia na nie konieczne będzie analiza, jak w poszczególnych krajach pomoc materialna i czesne łącznie wpływają na budżety hipotetycznych rodzin o różnych dochodach.